Categorie: Astrofysica

Een Europees team van astronomen onder Nederlandse leiding heeft een groot filament van heet gas blootgelegd dat vier clusters van sterrenstelsels met elkaar verbindt. Het filament bestaat uit zogeheten warm-heet intergalactisch medium. Het hete gas strekt zich uit over een afstand van 23 miljoen lichtjaar, is meer dan tien miljoen graden heet en maakt mogelijk deel uit van wat astronomen de ‘ontbrekende normale materie’ noemen. Het team gebruikte twee röntgenruimtetelescopen: de Japanse Suzaku en de Europese XMM-Newton. Publicatie op 19 juni in Astronomy and Astrophysics.

Het bestuur van de Stichting Pastoor Schmeitsprijs voor de Sterrenkunde heeft besloten de Pastoor Schmeitsprijs 2025 toe te kennen aan twee personen: Yamila Miguel (SRON/Universiteit Leiden) en Else Starkenburg (RUG) De prijs is uitgereikt op 28 mei 2025 tijdens de 80ste Nederlandse Astronomen Conferentie (NAC) in Berg en Dal.

Observaties van röntgentelescoop XRISM tonen dat de wind uit een superzwaar zwart gat bestaat uit kogelvormige gasklonters. Astronomen gingen er vanuit dat het materiaal in de wind gelijkmatig verdeeld zou zijn. De gaskogels dragen een energie van meer dan duizendmaal dan die van reguliere winden die zich uitstrekken over een sterrenstelsel, wat duidt op een veel grotere impact op hun omgeving. Publicatie in Nature door een internationaal team van astronomen, onder wie Elisa Costantini, Liyi Gu en Aurora Simionescu van SRON.

Een klein internationaal team van astronomen met daarbij Silvia Toonen (UvA) en Gijs Nelemans (RU, KU Leuven en SRON) heeft twee witte dwergsterren ontdekt die om elkaar heen draaien en zullen samensmelten en ontploffen tot een supernova type Ia. Deze ontbrekende schakel in de sterrenkunde werd al lang voorspeld. De onderzoekers publiceren hun bevindingen vandaag in Nature Astronomy.

Astronomen hebben met de XRISM röntgentelescoop waargenomen hoe het hete gas in de kern van een cluster van sterrenstelsels op en neer klotst. Dit vormt het eerste directe bewijs voor gasstromen aangedreven door een botsing op kosmische schaal. Publicatie in Nature.

Het wetenschappelijke consortium van ESA’s toekomstige NewAthena röntgentelescoop heeft haar doelen voor de missie gedefinieerd in een publicatie in Nature Astronomy.

Astronomen hebben met de James Webb ruimtetelescoop het infraroodspectrum gemeten van een rotsachtige planeet in het veelbelovende planetenstelsel rond de ster TRAPPIST-1. Dit komt overeen met een planeet die vol ligt met vulkanisch gesteente. Een ander scenario bevat een atmosfeer vol CO2 en smog. Het team, onder wie Michiel Min (SRON), publiceert de resultaten in Nature Astronomy.

Op 10 december viert ESA’s röntgentelescoop XMM-Newton dat hij al een kwart eeuw actief is in een baan om de aarde. SRON heeft bijgedragen aan een van XMM-Newton’s drie instrumenten—de Reflection Grating Spectrometer. Sinds de lancering in 1999 volgden tal van ontdekkingen. We lichten er vier uit van de afgelopen vijf jaar.

Kunnen we de grootste structuren in het universum onderzoeken door te kijken naar de kleinste deeltjes? Daarover gaat het onderzoek van Lydia Stofanova, promovendus aan de Leidse Sterrewacht en SRON—het Nederlandse instituut voor ruimteonderzoek. Ze bestudeert hoe elementen zoals zuurstof de grootschalige structuur van het universum beïnvloeden. Op 13 november verdedigde ze haar proefschrift.

Een interdisciplinair consortium, onder wie Floris van der Tak (SRON/RUG) en Michiel Min (SRON) ontvangt een beurs uit de Nationale Wetenschapsagenda (NWA) van NWO. Dit PRELIFE consortium (Pathways, Reactions and Environments) gaat de oorsprong onderzoeken van het leven op aarde en in het heelal. Hiervoor ontvangt het een bedrag van 6,7 miljoen euro.

Het Astrophysics Centre for Multimessenger studies in Europe (ACME) heeft haar activiteiten opgestart in Parijs. Het project wordt gefinancierd door de EU om multi-messenger astronomie te ondersteunen. Dit doet ACME door de toegankelijkheid en samenhang te optimaliseren van sterrenkundige faciliteiten, zoals VIRGO, KM3NeT, Auger Prime en LOFAR.

Na zijn lancering op 7 september 2023 en de bijbehorende reeks testen heeft de XRISM röntgentelescoop de eerste twee wetenschappelijke artikelen opgeleverd. Het team verbaast zich over een temperatuur van tien miljard graden Celsius binnen een supernovarestant. En het heeft de binnenradius gemeten van de stofring rond een superzwaar zwart gat. In het geval van NGC 4151 blijkt die 0,1 lichtjaar te zijn. SRON heeft het filterwiel en een röntgenbron ter kalibratie van het Resolve-instrument ontwikkeld.

Astronomen, onder wie Anna Juráňová (SRON), hebben voor het eerst de gasstromen in kaart gebracht vanuit een van de dichtstbijzijnde quasars— I Zwicky 1. Quasars zijn heldere kernen van sterrenstelsels die worden aangedreven door het superzware zwarte gat in hun centrum. Het wolkensysteem rond I Zwicky 1 wordt weggeblazen met snelheden van tientallen tot duizenden kilometers per seconde. Publicatie in Astronomy & Astrophysics.

Elk jaar organiseert SURF de Research Support Championship Awards om een platform te geven aan vernieuwers van onderzoeksondersteuning. Zo kunnen ze hun impact en bereik vergroten en anderen inspireren. SURF is een coöperatie van Nederlandse onderwijs- en onderzoeksinstellingen. Jelle de Plaa (SRON) ontvangt deze prijs dit jaar op de SURF Research Day.

SRON-astronoom Floris van der Tak heeft van NWO een ENW-M1 beurs ontvangen voor onderzoek naar de levenscyclus van sterren en planeten. Samen met een promovendus gaat hij de aanwezigheid van koolstof en stikstof bestuderen in ijle gaswolken—de voorlopers van baby-sterren. Daarvoor analyseren ze de data van de recent uitgevoerde ballonmissie GUSTO, waar SRON de camera’s voor heeft ontwikkeld.

Astronomen hebben mogelijk atmosferische gassen ontdekt op 55 Cancri e, een hete rotsachtige exoplaneet op 41 lichtjaar van de aarde. Dit is het beste bewijs tot nu toe voor een atmosfeer rond een rotsachtige planeet buiten ons zonnestelsel. Gas dat opborrelt uit een met lava bedekt oppervlak voedt mogelijk een atmosfeer die rijk is aan kooldioxide of koolmonoxide. De onderzoekers, onder wie astronomen van SRON en de Sterrewacht Leiden, publiceren hun bevindingen in Nature.

De Japanse röntgentelescoop XRISM is officieel begonnen aan haar wetenschappelijke missie. Na de lancering op 7 september 2023 onderging XRISM een reeks testen, die nu zijn afgerond. Samen met deze mijlpaal heeft het team twee nieuwe afbeeldingen vrijgegeven. SRON heeft bijgedragen aan XRISM door het filterwiel inclusief kalibratiebron te leveren voor het Resolve-instrument.

Na een recordvlucht van 57 dagen, 7 uur en 38 minuten boven Antarctica voltooide NASA’s ballontelescoop GUSTO haar missie met een parachutelanding op het ijs. De missie was ontworpen voor 55 dagen in de lucht. GUSTO heeft spectra verzameld van gas- en stofwolken in onze Melkweg en een naburig sterrenstelsel met ver-infrarood camera’s, ontworpen door SRON en TU Delft.

De Laser Interferometer Space Antenna (LISA) is de eerste ruimtedetector die zwaartekrachtsgolven meet. Vanuit de ruimte detecteert LISA langere golven dan gronddetectoren, waarmee ze een nieuw venster opent op allerlei exotische verschijnselen. De Europese ruimtevaartorganisatie ESA heeft LISA op 25 januari 2024 officieel aangenomen als een van haar “large class” missies. De lancering staat gepland rond 2035. Nederland speelt een grote rol in de ontwikkeling van de hardware en software.

Met het maken van haar eerste twee foto’s heeft JAXA’s röntgentelescoop XRISM officieel de mijlpaal First Light bereikt. De plaatjes laten de sterrenstelselcluster Abell 2319 en het overblijfsel van supernova N132D zien, waarmee ze XRISM’s brede blikveld en hoge spectrale resolutie aantonen. SRON heeft het filterwiel en een röntgenbron ter kalibratie van het Resolve-instrument ontwikkeld.

NASA’s ballontelescoop GUSTO is op oudjaarsdag opgelaten vanaf Antarctica. Het ver-infrarood observatorium voert de eerste grote-schaal survey uit van drie elementen binnen stofwolken tussen de sterren, inclusief hun snelheid. GUSTO is uitgerust met drie 8-pixel camera’s, waaronder die geleverd door SRON en TU Delft.

De ontdekking van een planeet die veel te groot is voor zijn zon tart de modellen over de vorming van zonnestelsels en planeten. In een vandaag gepubliceerd artikel in Science rapporteren onderzoekers onder leiding van Guðmundur Stefánsson (Princeton Universiteit, VS) de ontdekking van een planeet die meer dan dertien keer zo zwaar is als de aarde en die rond de ultrakoele dwergster LHS 3154 draait, die negen keer minder zwaar is dan de zon. De massaverhouding van de nieuwgevonden planeet en zijn moederster is meer dan honderdmaal zo hoog als die van de aarde en de zon. Een van de auteurs is Yamila Miguel (SRON/Sterrewacht Leiden).

Een team van Europese astronomen, met co-hoofdauteur Michiel Min (SRON), heeft een weersysteem op basis van silicaat gevonden op een wollige gasplaneet rond de ster WASP-107. Het is voor het eerst dat wetenschappers zandwolken en -regen vinden. Ze concluderen bovendien dat de temperatuur dieper in de atmosfeer snel stijgt. Publicatie in Nature. 

Een groep wetenschappers, onder wie Michiel Min (SRON), heeft met de James Webb ruimtetelescoop voor het eerst ammoniak-isotopologen gemeten in de atmosfeer van een hemellichaam. Dit geeft astronomen nieuw gereedschap om te herleiden hoe gasreuzen worden gevormd. Publicatie in Nature. 

Na een lange reis met veel tussenstops is ballontelescoop Gusto op per vliegtuig aangekomen op Antarctica. De lancering staat gepland voor 15 december 2023. Gusto is uitgerust met drie 8-pixel ver-infrarood camera’s, geleverd door SRON en TU Delft. De telescoop gaat de eerste grote-schaal survey uitvoeren van drie elementen binnen stofwolken tussen de sterren, inclusief hun snelheid.

Na de lancering op 7 september 2023 doorloopt röntgenstelescoop XRISM verschillende testen om te controleren of alle onderdelen de hevige trillingen goed hebben doorstaan. Alle detectorelementen van het Resolve-instrument, waar SRON aan heeft meegewerkt, hebben nu röntgenstraling van de kalibratiebron opgepikt. Ze halen een energieresolutie van beter dan 5 eV.

Een team van sterrenkundigen onder leiding van Nederlandse onderzoekers heeft een blauwe flits ontdekt die zich niet zoals gebruikelijk binnen een stervormingsgebied bevindt, maar zelfs buiten een sterrenstelsel. Ze doopten het verschijnsel ‘de Vink’ (the Finch) in lijn met eerdere blauwe flitsen als de Koe, de Koala, de Kameel en de Tasmaanse duivel. Ze publiceren hun bevindingen binnenkort in MNRAS Letters.

De röntgentelescoop XRISM is in de vroege ochtend van 7 september gelanceerd aan boord van een JAXA H-IIA raket vanaf Tanegashima Space Center in Japan. Het Nederlandse ruimteonderzoeksinstituut SRON is onderdeel van het consortium en heeft het filterwiel met kalibratiesysteem ontwikkeld.  

Terri Brandt komt van NASA over naar SRON om te starten als hoofd van het astrofysicaprogramma. ‘SRON’s unieke expertisedriehoek geeft ons veel mogelijkheden voor gewaagd onderzoek.’ 

Astronoom Peter Jonker (SRON/Radboud) ontvangt een ERC Advanced Grant voor zijn onderzoek naar snelle röntgenflitsen. Aan de onderzoeksbeurs is een bedrag verbonden van 3 miljoen euro. 

Nasa’s ballontelescoop GUSTO heeft zijn pre-shipment review succesvol doorlopen. Hij wordt nu verscheept van de University of Arizona naar Johns Hopkins Applied Physics Laboratory voor de integratie met de gondel. Dit betekent dat GUSTO op schema ligt om in december te worden opgelaten vanaf Antarctica. SRON en TU Delft hebben samen GUSTO’s drie 8-pixel camera’s ontwikkeld die het kosmische materiaal tussen de sterren gaan waarnemen. 

Een Nederlands consortium onder leiding van SRON heeft een NWO-subsidie van twaalf miljoen Euro ontvangen die het mogelijk maakt om een belangrijke partner te worden binnen ESA/NASA’s LISA-missie, de eerste ruimtedetector voor zwaartekrachtsgolven. Hiermee sorteert Nederland ook voor op haar rol in LISA’s aardse neefje—de Einstein Telescoop. 

Planeetonderzoeker Yamila Miguel (SRON/Universiteit Leiden) ontvangt een ERC Consolidator Grant van twee miljoen euro om de inwendige structuur te bestuderen van gasreuzen in ons zonnestelsel. Daarvoor gaat ze data gebruiken van de Cassini- en Juno-missies rond Saturnus en Jupiter, plus gedetailleerde observaties die de James Webb ruimtetelescoop recentelijk heeft gedaan aan atmosferen van exoplaneten. 

Een Nederlands-Italiaans-Duits team van sterrenkundigen, onder wie Hiroki Akamatsu (SRON), heeft een enorme gloed van radiostraling waargenomen rond een cluster van duizenden sterrenstelsels. Ze bundelden de gegevens van duizenden LOFAR-antennes die achttien nachten waren gericht op een gebied ter grootte van vier volle manen. Het is voor het eerst dat sterrenkundigen zo lang en zo gedetailleerd van zo’n groot gebied radiostraling konden opvangen. Ze publiceren hun bevindingen op 2 november in het vakblad Science Advances. 

Afgelopen week was in het nieuws dat Chinese wetenschappers een nieuw mineraal hebben ontdekt in het maanstof dat de graafrobot Chang’e-5 in 2020 heeft meegenomen. Ze hebben het mineraal Changesite genoemd, naar de satelliet, maar vooral ook naar de Chinese maangodin Chang’e, naar wie de missie was vernoemd. Het maanstof bevatte bovendien sporen van het zeldzame edelgas helium-3. Door: Floris van der Tak. 

De James Webb Space Telescope heeft definitief bewijs gevonden voor de aanwezigheid van kooldioxide (CO₂) in de atmosfeer van een reuzenplaneet die rond een zonachtige ster draait op 700 lichtjaar van ons vandaan. Het resultaat verschaft belangrijke inzichten in de samenstelling en vorming van deze gasreus, en is een goede aanwijzing voor het vermogen van Webb om CO₂ op te sporen en te meten in de dunnere atmosferen van kleinere rotsachtige planeten rond sterren buiten ons zonnestelsel. Het resultaat van de internationale groep van astronomen, onder wie Yamila Miguel (SRON/Leidse Sterrewacht) en Jean-Michel Désert (UvA), is geaccepteerd voor publicatie in Nature.