Categorie: Astrofysica

Een internationaal team van astronomen, onder wie Elisa Costantini (SRON/UvA), hebben voor het eerst direct gemeten hoeveel zwavel in gasvorm én in vaste vorm voorkomt in het interstellaire medium. Dit helpt bij het begrip over hoe gas tot stof samenklontert bij de vorming van sterren en planeten.

Een Europees team van astronomen onder Nederlandse leiding heeft een groot filament van heet gas blootgelegd dat vier clusters van sterrenstelsels met elkaar verbindt. Het filament bestaat uit zogeheten warm-heet intergalactisch medium. Het hete gas strekt zich uit over een afstand van 23 miljoen lichtjaar, is meer dan tien miljoen graden heet en maakt mogelijk deel uit van wat astronomen de ‘ontbrekende normale materie’ noemen. Het team gebruikte twee röntgenruimtetelescopen: de Japanse Suzaku en de Europese XMM-Newton. Publicatie op 19 juni in Astronomy and Astrophysics.

Het bestuur van de Stichting Pastoor Schmeitsprijs voor de Sterrenkunde heeft besloten de Pastoor Schmeitsprijs 2025 toe te kennen aan twee personen: Yamila Miguel (SRON/Universiteit Leiden) en Else Starkenburg (RUG) De prijs is uitgereikt op 28 mei 2025 tijdens de 80ste Nederlandse Astronomen Conferentie (NAC) in Berg en Dal.

Observaties van röntgentelescoop XRISM tonen dat de wind uit een superzwaar zwart gat bestaat uit kogelvormige gasklonters. Astronomen gingen er vanuit dat het materiaal in de wind gelijkmatig verdeeld zou zijn. De gaskogels dragen een energie van meer dan duizendmaal dan die van reguliere winden die zich uitstrekken over een sterrenstelsel, wat duidt op een veel grotere impact op hun omgeving. Publicatie in Nature door een internationaal team van astronomen, onder wie Elisa Costantini, Liyi Gu en Aurora Simionescu van SRON.

Een klein internationaal team van astronomen met daarbij Silvia Toonen (UvA) en Gijs Nelemans (RU, KU Leuven en SRON) heeft twee witte dwergsterren ontdekt die om elkaar heen draaien en zullen samensmelten en ontploffen tot een supernova type Ia. Deze ontbrekende schakel in de sterrenkunde werd al lang voorspeld. De onderzoekers publiceren hun bevindingen vandaag in Nature Astronomy.

Astronomen hebben met de XRISM röntgentelescoop waargenomen hoe het hete gas in de kern van een cluster van sterrenstelsels op en neer klotst. Dit vormt het eerste directe bewijs voor gasstromen aangedreven door een botsing op kosmische schaal. Publicatie in Nature.

Het wetenschappelijke consortium van ESA’s toekomstige NewAthena röntgentelescoop heeft haar doelen voor de missie gedefinieerd in een publicatie in Nature Astronomy.

Astronomen hebben met de James Webb ruimtetelescoop het infraroodspectrum gemeten van een rotsachtige planeet in het veelbelovende planetenstelsel rond de ster TRAPPIST-1. Dit komt overeen met een planeet die vol ligt met vulkanisch gesteente. Een ander scenario bevat een atmosfeer vol CO2 en smog. Het team, onder wie Michiel Min (SRON), publiceert de resultaten in Nature Astronomy.

Op 10 december viert ESA’s röntgentelescoop XMM-Newton dat hij al een kwart eeuw actief is in een baan om de aarde. SRON heeft bijgedragen aan een van XMM-Newton’s drie instrumenten—de Reflection Grating Spectrometer. Sinds de lancering in 1999 volgden tal van ontdekkingen. We lichten er vier uit van de afgelopen vijf jaar.

Kunnen we de grootste structuren in het universum onderzoeken door te kijken naar de kleinste deeltjes? Daarover gaat het onderzoek van Lydia Stofanova, promovendus aan de Leidse Sterrewacht en SRON—het Nederlandse instituut voor ruimteonderzoek. Ze bestudeert hoe elementen zoals zuurstof de grootschalige structuur van het universum beïnvloeden. Op 13 november verdedigde ze haar proefschrift.

Een interdisciplinair consortium, onder wie Floris van der Tak (SRON/RUG) en Michiel Min (SRON) ontvangt een beurs uit de Nationale Wetenschapsagenda (NWA) van NWO. Dit PRELIFE consortium (Pathways, Reactions and Environments) gaat de oorsprong onderzoeken van het leven op aarde en in het heelal. Hiervoor ontvangt het een bedrag van 6,7 miljoen euro.

Het Astrophysics Centre for Multimessenger studies in Europe (ACME) heeft haar activiteiten opgestart in Parijs. Het project wordt gefinancierd door de EU om multi-messenger astronomie te ondersteunen. Dit doet ACME door de toegankelijkheid en samenhang te optimaliseren van sterrenkundige faciliteiten, zoals VIRGO, KM3NeT, Auger Prime en LOFAR.

Na zijn lancering op 7 september 2023 en de bijbehorende reeks testen heeft de XRISM röntgentelescoop de eerste twee wetenschappelijke artikelen opgeleverd. Het team verbaast zich over een temperatuur van tien miljard graden Celsius binnen een supernovarestant. En het heeft de binnenradius gemeten van de stofring rond een superzwaar zwart gat. In het geval van NGC 4151 blijkt die 0,1 lichtjaar te zijn. SRON heeft het filterwiel en een röntgenbron ter kalibratie van het Resolve-instrument ontwikkeld.

Astronomen, onder wie Anna Juráňová (SRON), hebben voor het eerst de gasstromen in kaart gebracht vanuit een van de dichtstbijzijnde quasars— I Zwicky 1. Quasars zijn heldere kernen van sterrenstelsels die worden aangedreven door het superzware zwarte gat in hun centrum. Het wolkensysteem rond I Zwicky 1 wordt weggeblazen met snelheden van tientallen tot duizenden kilometers per seconde. Publicatie in Astronomy & Astrophysics.

Elk jaar organiseert SURF de Research Support Championship Awards om een platform te geven aan vernieuwers van onderzoeksondersteuning. Zo kunnen ze hun impact en bereik vergroten en anderen inspireren. SURF is een coöperatie van Nederlandse onderwijs- en onderzoeksinstellingen. Jelle de Plaa (SRON) ontvangt deze prijs dit jaar op de SURF Research Day.

SRON-astronoom Floris van der Tak heeft van NWO een ENW-M1 beurs ontvangen voor onderzoek naar de levenscyclus van sterren en planeten. Samen met een promovendus gaat hij de aanwezigheid van koolstof en stikstof bestuderen in ijle gaswolken—de voorlopers van baby-sterren. Daarvoor analyseren ze de data van de recent uitgevoerde ballonmissie GUSTO, waar SRON de camera’s voor heeft ontwikkeld.

Astronomen hebben mogelijk atmosferische gassen ontdekt op 55 Cancri e, een hete rotsachtige exoplaneet op 41 lichtjaar van de aarde. Dit is het beste bewijs tot nu toe voor een atmosfeer rond een rotsachtige planeet buiten ons zonnestelsel. Gas dat opborrelt uit een met lava bedekt oppervlak voedt mogelijk een atmosfeer die rijk is aan kooldioxide of koolmonoxide. De onderzoekers, onder wie astronomen van SRON en de Sterrewacht Leiden, publiceren hun bevindingen in Nature.

De Japanse röntgentelescoop XRISM is officieel begonnen aan haar wetenschappelijke missie. Na de lancering op 7 september 2023 onderging XRISM een reeks testen, die nu zijn afgerond. Samen met deze mijlpaal heeft het team twee nieuwe afbeeldingen vrijgegeven. SRON heeft bijgedragen aan XRISM door het filterwiel inclusief kalibratiebron te leveren voor het Resolve-instrument.

Na een recordvlucht van 57 dagen, 7 uur en 38 minuten boven Antarctica voltooide NASA’s ballontelescoop GUSTO haar missie met een parachutelanding op het ijs. De missie was ontworpen voor 55 dagen in de lucht. GUSTO heeft spectra verzameld van gas- en stofwolken in onze Melkweg en een naburig sterrenstelsel met ver-infrarood camera’s, ontworpen door SRON en TU Delft.

De Laser Interferometer Space Antenna (LISA) is de eerste ruimtedetector die zwaartekrachtsgolven meet. Vanuit de ruimte detecteert LISA langere golven dan gronddetectoren, waarmee ze een nieuw venster opent op allerlei exotische verschijnselen. De Europese ruimtevaartorganisatie ESA heeft LISA op 25 januari 2024 officieel aangenomen als een van haar “large class” missies. De lancering staat gepland rond 2035. Nederland speelt een grote rol in de ontwikkeling van de hardware en software.

Met het maken van haar eerste twee foto’s heeft JAXA’s röntgentelescoop XRISM officieel de mijlpaal First Light bereikt. De plaatjes laten de sterrenstelselcluster Abell 2319 en het overblijfsel van supernova N132D zien, waarmee ze XRISM’s brede blikveld en hoge spectrale resolutie aantonen. SRON heeft het filterwiel en een röntgenbron ter kalibratie van het Resolve-instrument ontwikkeld.

NASA’s ballontelescoop GUSTO is op oudjaarsdag opgelaten vanaf Antarctica. Het ver-infrarood observatorium voert de eerste grote-schaal survey uit van drie elementen binnen stofwolken tussen de sterren, inclusief hun snelheid. GUSTO is uitgerust met drie 8-pixel camera’s, waaronder die geleverd door SRON en TU Delft.

De ontdekking van een planeet die veel te groot is voor zijn zon tart de modellen over de vorming van zonnestelsels en planeten. In een vandaag gepubliceerd artikel in Science rapporteren onderzoekers onder leiding van Guðmundur Stefánsson (Princeton Universiteit, VS) de ontdekking van een planeet die meer dan dertien keer zo zwaar is als de aarde en die rond de ultrakoele dwergster LHS 3154 draait, die negen keer minder zwaar is dan de zon. De massaverhouding van de nieuwgevonden planeet en zijn moederster is meer dan honderdmaal zo hoog als die van de aarde en de zon. Een van de auteurs is Yamila Miguel (SRON/Sterrewacht Leiden).

Een team van Europese astronomen, met co-hoofdauteur Michiel Min (SRON), heeft een weersysteem op basis van silicaat gevonden op een wollige gasplaneet rond de ster WASP-107. Het is voor het eerst dat wetenschappers zandwolken en -regen vinden. Ze concluderen bovendien dat de temperatuur dieper in de atmosfeer snel stijgt. Publicatie in Nature. 

Een groep wetenschappers, onder wie Michiel Min (SRON), heeft met de James Webb ruimtetelescoop voor het eerst ammoniak-isotopologen gemeten in de atmosfeer van een hemellichaam. Dit geeft astronomen nieuw gereedschap om te herleiden hoe gasreuzen worden gevormd. Publicatie in Nature. 

Na een lange reis met veel tussenstops is ballontelescoop Gusto op per vliegtuig aangekomen op Antarctica. De lancering staat gepland voor 15 december 2023. Gusto is uitgerust met drie 8-pixel ver-infrarood camera’s, geleverd door SRON en TU Delft. De telescoop gaat de eerste grote-schaal survey uitvoeren van drie elementen binnen stofwolken tussen de sterren, inclusief hun snelheid.

Na de lancering op 7 september 2023 doorloopt röntgenstelescoop XRISM verschillende testen om te controleren of alle onderdelen de hevige trillingen goed hebben doorstaan. Alle detectorelementen van het Resolve-instrument, waar SRON aan heeft meegewerkt, hebben nu röntgenstraling van de kalibratiebron opgepikt. Ze halen een energieresolutie van beter dan 5 eV.

Een team van sterrenkundigen onder leiding van Nederlandse onderzoekers heeft een blauwe flits ontdekt die zich niet zoals gebruikelijk binnen een stervormingsgebied bevindt, maar zelfs buiten een sterrenstelsel. Ze doopten het verschijnsel ‘de Vink’ (the Finch) in lijn met eerdere blauwe flitsen als de Koe, de Koala, de Kameel en de Tasmaanse duivel. Ze publiceren hun bevindingen binnenkort in MNRAS Letters.

De röntgentelescoop XRISM is in de vroege ochtend van 7 september gelanceerd aan boord van een JAXA H-IIA raket vanaf Tanegashima Space Center in Japan. Het Nederlandse ruimteonderzoeksinstituut SRON is onderdeel van het consortium en heeft het filterwiel met kalibratiesysteem ontwikkeld.  

Terri Brandt komt van NASA over naar SRON om te starten als hoofd van het astrofysicaprogramma. ‘SRON’s unieke expertisedriehoek geeft ons veel mogelijkheden voor gewaagd onderzoek.’ 

Astronoom Peter Jonker (SRON/Radboud) ontvangt een ERC Advanced Grant voor zijn onderzoek naar snelle röntgenflitsen. Aan de onderzoeksbeurs is een bedrag verbonden van 3 miljoen euro. 

Nasa’s ballontelescoop GUSTO heeft zijn pre-shipment review succesvol doorlopen. Hij wordt nu verscheept van de University of Arizona naar Johns Hopkins Applied Physics Laboratory voor de integratie met de gondel. Dit betekent dat GUSTO op schema ligt om in december te worden opgelaten vanaf Antarctica. SRON en TU Delft hebben samen GUSTO’s drie 8-pixel camera’s ontwikkeld die het kosmische materiaal tussen de sterren gaan waarnemen. 

Een Nederlands consortium onder leiding van SRON heeft een NWO-subsidie van twaalf miljoen Euro ontvangen die het mogelijk maakt om een belangrijke partner te worden binnen ESA/NASA’s LISA-missie, de eerste ruimtedetector voor zwaartekrachtsgolven. Hiermee sorteert Nederland ook voor op haar rol in LISA’s aardse neefje—de Einstein Telescoop. 

Planeetonderzoeker Yamila Miguel (SRON/Universiteit Leiden) ontvangt een ERC Consolidator Grant van twee miljoen euro om de inwendige structuur te bestuderen van gasreuzen in ons zonnestelsel. Daarvoor gaat ze data gebruiken van de Cassini- en Juno-missies rond Saturnus en Jupiter, plus gedetailleerde observaties die de James Webb ruimtetelescoop recentelijk heeft gedaan aan atmosferen van exoplaneten. 

Een Nederlands-Italiaans-Duits team van sterrenkundigen, onder wie Hiroki Akamatsu (SRON), heeft een enorme gloed van radiostraling waargenomen rond een cluster van duizenden sterrenstelsels. Ze bundelden de gegevens van duizenden LOFAR-antennes die achttien nachten waren gericht op een gebied ter grootte van vier volle manen. Het is voor het eerst dat sterrenkundigen zo lang en zo gedetailleerd van zo’n groot gebied radiostraling konden opvangen. Ze publiceren hun bevindingen op 2 november in het vakblad Science Advances. 

Afgelopen week was in het nieuws dat Chinese wetenschappers een nieuw mineraal hebben ontdekt in het maanstof dat de graafrobot Chang’e-5 in 2020 heeft meegenomen. Ze hebben het mineraal Changesite genoemd, naar de satelliet, maar vooral ook naar de Chinese maangodin Chang’e, naar wie de missie was vernoemd. Het maanstof bevatte bovendien sporen van het zeldzame edelgas helium-3. Door: Floris van der Tak. 

De James Webb Space Telescope heeft definitief bewijs gevonden voor de aanwezigheid van kooldioxide (CO₂) in de atmosfeer van een reuzenplaneet die rond een zonachtige ster draait op 700 lichtjaar van ons vandaan. Het resultaat verschaft belangrijke inzichten in de samenstelling en vorming van deze gasreus, en is een goede aanwijzing voor het vermogen van Webb om CO₂ op te sporen en te meten in de dunnere atmosferen van kleinere rotsachtige planeten rond sterren buiten ons zonnestelsel. Het resultaat van de internationale groep van astronomen, onder wie Yamila Miguel (SRON/Leidse Sterrewacht) en Jean-Michel Désert (UvA), is geaccepteerd voor publicatie in Nature.

Een internationaal team van astronomen, onder leiding van Yamila Miguel (SRON/Leidse Sterrewacht), heeft ontdekt dat de gassen in Jupiters omhulsel niet uniform zijn verdeeld. Het binnenste deel bevat meer metalen dan het buitenste. Bij elkaar opgeteld zijn de metalen goed voor 11 tot 30 keer het gewicht van de Aarde, dus 3-9% van Jupiters totale gewicht. Dat is genoeg om te concluderen dat kilometersbrede ruimterotsen—planetesimalen—een rol moeten hebben gespeeld in de formatie van Jupiter. Publicatie op 8 juni in Astronomy & Astrophysics.

Samen met haar partners ontwikkelt ESA een nieuwe exoplaneetjager—ruimtetelescoop Plato—die volgens planning in 2026 wordt gelanceerd. Astronomen verwachten hiermee aardachtige planeten te ontdekken binnen de leefbare zone rond een ster, vanwege Plato’s vermogen om kleinere planeten te spotten in grotere banen dan de huidige telescopen. SRON maakt onderdeel uit van het project door Plato’s camera’s te testen in een speciaal gebouwde ruimtesimulator. SRON-onderzoekers zijn klaar met het testen van het prototype camera; alle functies werken zoals verwacht. Het raamwerk voor de camera’s ligt nu voor een maand lang in een vacuümkamer bij ESA om zijn houdbaarheid te testen onder ruimtecondities.

Mercurius herbergt waterijs in de diepste kraters van zijn poolgebieden. Maar het is onduidelijk hoe die watermoleculen op de planeet terecht zijn gekomen. Een nieuwe simulatie laat nu zien dat invallende kleine hemellichamen zoals asteroïden, kometen en ruimtestof genoeg water met zich meedragen om alle aanwezige ijslagen te vullen. De studie vormt de basis voor nieuw onderzoek naar water op planeten buiten ons zonnestelsel. Publicatie in Icarus op 19 april.

Op zaterdag 16 april gaat de film ‘ANS – Nederlands eerste ruimteavontuur’ in première in Forum Groningen. Speciaal voor deze gelegenheid zal op het carillon van de Martinitoren ‘spacemuziek’ te horen zijn.

Een internationaal team van astronomen, onder wie Peter Jonker van SRON en de Radboud Universiteit, heeft een zwart gat ontdekt wiens rotatie-as ruim veertig graden uit het lood staat ten opzichte van zijn baan om een ster. De vondst stelt theoretici voor de uitdaging om hun modellen over de vorming van zwarte gaten te herzien. Publicatie in Science.

Een internationaal team van sterrenkundigen, onder wie SRON-wetenschapper Hiroki Akamatsu, heeft een van de grootste kosmische schokgolven die zichtbaar zijn vanaf de aarde scherper dan ooit in beeld gebracht. Deze gigantische schokgolven, die tientallen malen groter zijn dan onze Melkweg, ontstaan wanneer clusters van sterrenstelsels op elkaar botsen. Na de oerknal zijn dit de meest energierijke verschijnselen in het heelal.

In tegenstelling tot onze Melkweg hebben sommige sterrenstelsels een actief zwart gat in hun centrum dat krachtige gasstromen wegblaast. Maar we weten nog weinig over hun oorsprong en wat ze teweeg brengen. ESA’s toekomstige röntgenmissie Athena gaat hier verandering in brengen. In voorbereiding op de lancering volgend decennium hebben astronomen van SRON en de UvA nu een nieuwe methode ontwikkeld om Athena te gebruiken om deze gasstromen te bestuderen.

Astronomen hebben een model over hoe botsende clusters van sterrenstelsels de verschillende stadia van hun botsing doorlopen, waarbij ze steeds een nieuwe vorm aannemen. Een stompe vorm verandert in een scherpe kegel, die weer transformeert tot de vorm van een tong. Die eerste en die laatste zijn al vele malen waargenomen, maar de scherpe kegel ontbrak nog. Tot nu. Publicatie in Astronomy & Astrophysics op 7 december. 

Een internationaal team van astronomen, van onder meer ASTRON, SRON en de Universiteit Leiden, heeft voor het eerst de volledige omvang waargenomen van de evolutie van heet gas dat door een zwart gat wordt geproduceerd. Uiteindelijk bestrijkt dit hete gas een veel groter gebied dan eerder werd aangenomen en bereikt objecten op grote afstand. Publicatie in Nature Astronomy. 

SRON en Nikhef ontvangen een ENW-M subsidie (€500.000) van NWO voor de ontwikkeling van de photoreceivers voor de zwaartekrachtsgolvendetector LISA. Met de beurs kunnen ze het bestaande prototype doorontwikkelen tot een ruimtewaardige versie die voldoet aan de strenge nauwkeurigheidseisen. De twee instituten werken samen met de Nederlandse bedrijven BRIGHT Photonics en SMART Photonics om een fotodiode te maken die groot en ruisloos genoeg is om LISA’s zwakke lasersignalen van een nanoWatt op te pikken.

Na jaren wachten is het half december zo ver: de James Webb-ruimtetelescoop wordt gelanceerd. Deze infrarode grote broer van de Hubble-telescoop gaat onze kennis van veel gebieden binnen de sterrenkunde enorm vergroten. Van de chemische samenstelling van de atmosferen van exoplaneten tot het ontstaan van de eerste sterrenstelsels kort na de oerknal. Webb gaat alle bestaande metingen met minstens een factor 10 verbeteren. Maar hoe doet die telescoop dat? Waarom heet hij eigenlijk zo? En waarom hebben we er zo lang op moeten wachten? De Groningse SRON-astronoom Floris van der Tak legt het uit.

Onze telescopen hebben nog nooit een zwart gat waargenomen zwaarder dan twintig zonsmassa’s. Toch weten we dat ze bestaan, getuige de tientallen detecties van zwaartekrachtsgolfdetectoren. Een team van astronomen onder leiding van Peter Jonker (SRON/Radboud) heeft nu ontdekt dat telescopen een bias hebben ten nadele van zware zwarte gaten, waarmee ze de tegenstrijdigheid verklaren. Publicatie in The Astrophysical Journal. 

Volgens de conventionele theorie blazen lichte sterren als onze zon hun verschillende lagen zachtjes weg als ze sterven, waar zware sterren ontploffen als supernova’s. Maar om de een of andere reden zijn sterrenkundigen er nog niet in geslaagd supernova’s te vinden van sterren die zwaarder zijn dan achttien zonmassa’s. Een team onder leiding van SRON-sterrenkundigen heeft nu een nieuwe aanwijzing gevonden voor het bestaan van dit mysterie. Het onderzoek verschijnt in Astrophysical Journal Letters.

Een internationaal team van astronomen, waaronder Elisa Costantini (SRON), heeft voor het eerst licht waargenomen afkomstig van de achterkant van een zwart gat. Deze straling komt oorspronkelijk uit de corona rondom het zwarte gat, als röntgenstraling. Na een reeks sterke röntgenflitsen vanaf de voorkant volgde een serie zwakke flitsen, die vanaf de achterkant moeten zijn weerkaatst op de accretieschijf rond het zwarte gat. Publicatie in Nature.

Tussen de sterren in onze Melkweg zweven immense hoeveelheden stofdeeltjes doelloos in het rond. Ze vormen de bouwstenen voor nieuwe sterren en planeten. Maar we weten nog steeds niet precies welke elementen er beschikbaar zijn om planeten zoals ons Aarde te vormen. Een SRON-onderzoeksgroep onder leiding van Elisa Costantini heeft nu waarnemingen van röntgentelescopen vergeleken met data van deeltjesversnellers om een kaart te creëren van interstellaire stofdeeltjes in de Melkweg.

De Europese ruimtevaartorganisatie ESA heeft de Venus-satelliet EnVision geselecteerd als vijfde medium-class missie binnen haar Cosmic Vision programma. Daarmee begint een nieuw tijdperk van onderzoek naar Venus—NASA kondigde vorige week al twee nieuwe missies aan naar onze zusterplaneet. SRON en TU Delft zijn onderdeel van het EnVision-consortium.

SRON stuurt op 9 juni haar bijdrage aan de XRISM-röntgentelescoop naar Japan, waar ruimtevaartorganisatie JAXA alles op de satelliet monteert. SRON heeft de afgelopen jaren gewerkt aan een filterwiel plus kalibratiesysteem. XRISM gaat vanaf 2023 vanuit de ruimte kijken naar onder meer zwarte gaten en supernovae. 

Nieuwe observaties en simulaties laten zien dat de jets die van twee kanten uit superzware zwarte gaten schieten, de structuur bloot kunnen leggen van de onzichtbare magnetische velden tussen clusters van sterrenstelsels. Deze ontdekking biedt astronomen een nieuw hulpmiddel om onderzoek te doen naar voorheen onontgonnen aspecten van clusters. Publicatie in Nature op 5 mei.

Leven gedijt bij een stabiele temperatuur. Die wordt op Aarde gewaarborgd door de koolstofcyclus. Wetenschappers van SRON, VU en de RUG hebben nu een model ontwikkeld dat voor exoplaneten voorspelt of er een koolstofcyclus aanwezig is, mits de massa, grootte van de kern en hoeveelheid CO₂ bekend zijn. Publicatie in Astronomy & Astrophysics op 3 mei.

De Nederlandse sterrenkundige Ewine van Dishoeck (Universiteit Leiden) heeft met een internationaal team van collega’s een overzichtsartikel geschreven over alles wat we dankzij ruimtetelescoop Herschel weten over water in de interstellaire ruimte. Het artikel in het vakblad Astronomy & Astrophysics zet bestaande kennis op een rij en bevat ook nieuwe informatie over waar het water op nieuwe, mogelijk leefbare werelden vandaan komt.

Sinds een paar decennia zien astronomen vanuit zwarte gaten uitbarstingen komen van elektromagnetische straling. Ze gingen er vanuit dat die afkomstig zijn van uit elkaar getrokken sterren, maar ze hebben nooit het silhouet gezien van de daadwerkelijke materiële slierten. Een groep onderzoekers, waaronder Giacomo Cannizzaro en Peter Jonker van SRON/Radboud Universiteit, heeft nu voor het eerst spectrale absorptielijnen waargenomen van de slierten van een gespaghettificeerde ster. Publicatie in MNRAS.

Een van de eigenschappen die een planeet geschikt maakt voor leven is de aanwezigheid van een weersysteem. Exoplaneten staan te ver weg om zoiets te zien, maar astronomen kunnen wel zoeken naar stoffen in de atmosfeer die een weersysteem mogelijk maken. Onderzoekers van SRON en de RUG hebben nu op exoplaneet WASP-31b een indicatie gevonden voor chroomhydride, dat bij de betreffende temperatuur en druk op de grens zit tussen vloeistof en gas. Publicatie in Astronomy & Astrophysics op 3 februari.

Een internationaal team van sterrenkundigen onder Nederlandse leiding heeft een wervelwind van stof en gruis ontdekt in een baan rond een jonge ster. In het gruis is zich mogelijk een planeet aan het vormen. Het team van wetenschappers deed de ontdekking in de tijd die bouwers en bedenkers van een astronomisch instrument krijgen als beloning voor hun werk. Ze publiceren hun bevindingen binnenkort in het vakblad Astronomy & Astrophysics.

De iconische radiotelescoop van Arecibo is volledig ingestort. Eerder dit jaar raakte de telescoop al zo zwaar beschadigd dat men heeft besloten om hem af te breken. Hoe werd deze telescoop zo beroemd, wat is er allemaal mee ontdekt, en staat dit lot nog andere telescopen te wachten? Floris van der Tak legt het uit.

Het Nederlands Zwarte Gaten Consortium krijgt 4,9 miljoen euro toegekend door NWO in het kader van de Nationale Wetenschapsagenda. Het nieuwe interdisciplinaire consortium gaat de raadsels rond zwarte gaten en de mysteries van het heelal verder ontrafelen. Sterrenkundigen en natuurkundigen slaan de handen ineen om nieuwe ontdekkingen te doen en geologen ‘duiken de grond in voor de mogelijke ondergrondse bouw van de Einstein Telescoop. Samen met hogescholen gaat het consortium nieuw onderwijsmateriaal maken om mensen van alle achtergronden, en kinderen in het bijzonder, te interesseren voor wetenschap. Hoofdaanvrager Stefan Vandoren van de Universiteit Utrecht: “Dit is een bijzonder mooi project waar we onderzoek, technologie en maatschappelijk belang in combineren.” NWO maakte de toekenning op 25 november bekend.

Een team van astronomen onder leiding van SRON heeft tien keer meer hyperlumineuze sterrenstelsels waargenomen in het infrarood dan sterren kunnen produceren volgens theoretische modellen. Als de theorie klopt, kunnen sterren dus niet in hun eentje de helderheid voor hun rekening nemen van de helderste infraroodsterrenstelsels. Publicatie in een speciale editie van Astronomy & Astrophysics. ArXiv-publicatie op 18 november.

De ESA-lidstaten hebben officieel hun goedkeuring gegeven aan de Ariel-ruimtemissie. In 2020 doorliep het project een reeks testen om de technische haalbaarheid en wetenschappelijke meerwaarde aan te tonen. Ariel gaat vanaf 2029 de atmosferen analyseren van ongeveer duizend exoplaneten. SRON is betrokken bij de kalibratie en het testen van de detectoren.

Astronoom Lingyu Wang (SRON / RUG) ontvangt van NWO een Vidi-beurs om samensmeltende sterrenstelsels te bestuderen. Wang gaat zich concentreren op de rol van deze fusies bij het aandrijven van uitbarstingen van stervorming en de aangroei van zwarte gaten. Met de beurs kan ze een team samenstellen om haar bij dit onderzoek te helpen.

Een internationaal team van onderzoekers, waaronder Aurora Simionescu (SRON / UL), heeft negen botsingen in kaart gebracht tussen clusters van sterrenstelsels. De botsingen vonden zeven miljard jaar geleden plaats en konden worden waargenomen omdat ze deeltjes versnellen tot grote snelheden. Het is voor het eerst dat botsingen van zulke verre clusters zijn bestudeerd. Publicatie in Nature Astronomy.

De ruimteagentschappen ESA en JAXA hebben samen besloten om de Europees-Japanse infraroodtelescoop SPICA uit de competitie voor ESA’s vijfde middelgrote missie (M5) te halen. SPICA behoorde tot de laatste drie kandidaten voor M5, als onderdeel van ESA’s Cosmic Vision-programma. Hoewel de laatste beoordeling aantoonde dat de ruimtemissie in technisch opzicht goed haalbaar is, hebben ESA en JAXA besloten dat de missie te kostbaar wordt om door te gaan met de ontwikkeling.

GUSTO is een ballontelescoop die drie moleculen tegelijkertijd in kaart brengt in het ruimtestof tussen de sterren. SRON en TU Delft ontwikkelen alle drie de detector-arrays voor deze NASA-missie. De laatste twee arrays zijn nu geslaagd voor hun pre-shipment test en worden naar de Universiteit van Arizona verzonden voor integratie in het ballonobservatorium. Samen met de eerder geleverde array voor 4,7 terahertz, completeren de 1,4 en 1,9 terahertz arrays de vluchtdetector van GUSTO.

Onderzoekers van vijf verschillende instituten, waaronder SRON, hebben ‘s werelds grootste verzameling van thermonucleaire explosies op neutronensterren gemaakt en geanalyseerd. Ze hebben decennia aan data gebruikt van NASA’s, ESA’s en Italiaans-Nederlandse röntgentelescopen om hun database op te bouwen.

SRON-astronomen hebben de aanwezigheid van aluminiumoxide (AlO) gevonden in het spectrum van exoplaneet WASP-43b. Dit komt als een verrassing omdat verwacht wordt dat AlO verscholen zit in de lagere atmosferische lagen. Het is pas de tweede keer dat astronomen het molecuul in de atmosfeer van een exoplaneet waarnemen.

De eerste detector-array voor NASA’s GUSTO-missie heeft zijn pre-shipment review doorstaan en wordt nu naar de Universiteit van Arizona verzonden voor integratie in de ballontelescoop. SRON ontwikkelt samen met TU Delft de drie 8-pixel-arrays, voor de frequenties 4.7, 1.9 en 1.4 terahertz. Ze hebben nu de array voltooid voor het 4.7 terahertzkanaal—het lastigste onderdeel. GUSTO is een ballonmissie die de emissies gaat meten van materiaal tussen de sterren; het interstellaire medium.

Het heelal heeft heel veel sterren en nog meer planeten. Het zou dus heel raar zijn als er nergens anders leven te vinden was. Maar waar kunnen we dat leven vinden? En hoe ziet dat leven er dan uit? Astrobioloog Floris van der Tak, werkzaam bij het Instituut voor Ruimteonderzoek SRON en verbonden aan het Origins Center, kijkt hiervoor naar de aarde als voorbeeld.

Het planetenstelsel rond de ster HR8799 lijkt opmerkelijk veel op ons eigen Zonnestelsel. Het heeft vier gasreuzen tussen twee asteroïdegordels. Onderzoekers van de RuG en SRON hebben deze gelijkenis gebruikt om de aanvoer te simuleren van materiaal afkomstig van asteroïden, kometen en andere kleine hemellichamen. De simulatie laat zien dat de vier gasplaneten materiaal ontvangen van kleine hemellichamen, net als in ons Zonnestelsel.

De evolutie van sterrenstelsels wordt deels bepaald door hun actieve kernen: Active Galactic Nuclei (AGNs). Astronomen van SRON en de RuG hebben nu bevestigd dat samensmeltingen van sterrenstelsels een positief effect hebben op het ontbranden van AGNs. Dat doen ze op basis van een sample met een recordaantal sterrenstelsels. Dankzij een machine-learning algoritme konden ze ongeveer tienmaal zoveel plaatjes verzamelen van fuserende sterrenstelsels als eerdere studies.

Als twee sterrenstelsels botsen, smelten hun centrale zwarte gaten samen waarbij ze zwaartekrachtgolven uitzenden. Volgens de theorie zorgt een terugslageffect er soms voor dat het versmolten zwarte gat uit het sterrenstelsel wordt gestoten en de sterren in zijn buurt meesleurt. Onderzoekers van SRON en de Radboud Universiteit hebben nu een voorspelling gemaakt van hoe deze clusters eruit zullen zien in een database, zodat we ze kunnen identificeren en hun bestaan kunnen bewijzen. Publicatie in MNRAS.

De zoektocht naar buitenaards leven is tot nu toe vooral gericht op planeten die op een afstand van hun ster staan waar vloeibaar water aan het oppervlak mogelijk is. Maar in ons zonnestelsel lijkt het meeste vloeibare water zich buiten dit gebied te bevinden. Manen van koude gasreuzen worden door getijdekrachten opgewarmd tot boven het vriespunt. Het zoekgebied in andere planetenstelsels wordt dus groter als we ook de manen beschouwen. Onderzoekers van SRON en de RuG hebben nu een formule gevonden om de aanwezigheid en de diepte van ondergrondse oceanen in zulke ‘exomanen’ te berekenen.