Optica en optomechanica: Formidabele prestaties tussen spiegel en detector
UitdagingWetenschappers hebben grootse plannen wanneer ze worden betrokken bij een toekomstige wetenschappelijke ruimtemissie. Er worden hoofddoelen geformuleerd. Bijvoorbeeld: 'we willen onderzoeken hoe de laatste stadia van stervorming zich voltrekken'. Deze doelen worden nader gedetailleerd om aan te geven wat de toekomstige satelliet moet gaan doen. Bijvoorbeeld: 'Een van die stadia bestaat uit een schijf van stof en gas die om de ster in wording draait. We willen weten waaruit die schijf bestaat en welke bewegingen erin plaatsvinden, zodat we inzicht krijgen in hoe planeten ontstaan.' Zulke onderzoeksdoelen worden vertaald naar de specificaties van wetenschappelijke instrumenten. Bijvoorbeeld: 'We moeten een spectrometer bouwen die gevoelig is voor infraroodstraling in het golflengtebereik van 2 tot 45 micron.' Er volgen dan nog specificaties voor het oplossend vermogen binnen de spectra: hoe dicht mogen twee spectraallijnen nog bij elkaar liggen om ze van elkaar te onderscheiden? Of: welke kleine details in spectraallijnen moeten nog kunnen worden waargenomen. Uiteindelijk ontstaat een omvangrijk programma van eisen/specificaties waaraan het te bouwen instrument moet voldoen. En dan … moet het nog worden ontworpen én gebouwd. Behalve wetenschappelijke randvoorwaarden komen ook de beperkingen van de satelliet in beeld. Het instrument moet binnen grenzen blijven van gewicht en omvang, van energievoorziening en temperatuurgrenzen voor een goede werking, en datacommunicatie. Hoe klein en delicaat de onderdelen van het instrument ook zijn, ze moeten de trillingen van de lancering overleven, evenals de omstandigheden in de ruimte. En wellicht moeten bepaalde onderdelen kunnen worden bijgesteld, of bevat het geheel beweegbare onderdelen die het voor lange tijd feilloos moeten doen. Een niet onbelangrijk detail is dat vervolgens het geheel binnen vooraf vastgestelde budgetgrenzen moet blijven en binnen een bepaalde periode moet worden ontworpen, gebouwd, getest en geijkt; op tijd klaar voor de inbouw in de satelliet en de daarop volgende lancering. Geen gemakkelijke opgave en eigenlijk een uiterst ingewikkelde puzzel. Het hart van het instrument wordt gevormd door een stelsel van spiegels, soms lenzen, en roosters om het licht dat met de telescoopspiegel is opgevangen naar het instrument te leiden, uiteen te rafelen en naar één of meer detectoren te leiden. Het ‘manipuleren’ van de fotonen tussen telescoopspiegel en detector is het werkterrein van de optische, en optisch-mechanische experts. Tussen SRON en TNO bestaat een langdurig samenwerkingsverband om optische en optisch-mechanische oplossingen te ontwerpen en te bouwen voor instrumenten in het wetenschappelijk ruimteonderzoek.
DoorbraakOm in een beperkt volume de stralengang te leiden naar bijvoorbeeld reflectieroosters, en daarna voldoende lengte te geven om een bruikbare dispersie (verspreiding) ter hoogte van de detectoren te krijgen, is het vaak nodig om de totale lichtweg op allerlei manieren op te vouwen. In bijvoorbeeld het ontwerp van het ISO/SWS-instrument bevinden zich dan ook spiegeltjes van verschillende soorten: vlak, parabolisch-cilindrisch, concaaf-cilindrisch, convex, torusvormig, hyperbolisch, en nog andere. Al die elementen, aangevuld met stralingssplitters en reflectietralies moeten precies op elkaar staan uitgelijnd in een zeer stijve constructie zodat trillingen van de lancering het geheel niet ‘blind’ maken. Stabiliteit van het geheel is uiterst belangrijk. Daarna worden hoge eisen gesteld aan het materiaal waarvan de optische elementen zijn gemaakt en de coating die er op is aangebracht. Zo bestaan er speciale spiegeltjes die heel goed infraroodstraling kunnen weerkaatsen. Ze zijn niet gemaakt van gewoon glas, maar van keukenzout. Er mogen in het optische systeem geen vervormingen optreden gedurende het soms jarenlange gebruik van het instrument. Mechanische onderdelen, soms nodig om de stralengang bij bepaald meetgebruik anders in te stellen, moeten absoluut betrouwbaar werken en binnen de bewegingstoleranties blijven. Om vervormingen tegen te gaan, wordt meestal materiaal gekozen met heel weinig krimp of uitzetting als de temperatuur over een groot bereik verandert. Zo is de behuizing van het HIFI-instrument in ESA's Herschel-satelliet uit één blok aluminium gemaakt.Lees meer: innovatie in optische ruimtesystemenInnovatie is te vinden in de manier waarop de ‘puzzels’ worden opgelost, zodanig dat het ontwerp voldoet aan de specificaties of deze zelfs overtreft, en waarbij de risico’s op een storing worden geminimaliseerd. Bijvoorbeeld door zoveel mogelijk af te zien van bewegende delen. Immers, bewegende delen kunnen slijten en door slijpsel en andere verontreinigingen, of de lage temperaturen, blokkeren. Voor het bewegen zijn kleine motoren nodig en die kunnen ook weer stuk gaan. Hoe minder bewegende delen, hoe minder kans op storing. Daarnaast worden nieuwe materialen en technieken toegepast om optische elementen te maken. Zo heeft siliciumcarbide (SiC) – ook wel bekend als carborundum – heel speciale eigenschappen die het erg geschikt maken om te verwerken in de optica van een satellietinstrument. Het is buitengewoon hard en stijf, een uitstekende warmtegeleider, reageert vrijwel niet met krimp of uitzetten op temperatuursveranderingen, en is zeer regelmatig van samenstelling en structuur. TNO ontwikkelt speciale slijptechnieken om het materiaal supernauwkeurig in de juiste vorm te brengen. Deze innovatie wordt onder andere toegepast in een instrument voor ESA’s GAIA-satelliet. Nog een voorbeeld van innovatie in het optische ontwerp van satellietinstrumenten is het toepassen van ‘verzonken tralies’ (immersed gratings). SRON en TNO werken aan deze ruimtebesparende manier om tralies in het instrument in te bouwen. Een toekomstige ESA-aardobservatiesatelliet (Sentinel-5) wordt uitgerust met een grensverleggend instrument voor onderzoek aan de atmosfeer van de aarde. Dit TROPOMI-instrument is voorzien van de verzonken tralietechniek. Over verzonken tralies is een apart venster opgenomen in de categorie Technologieën. Lees meer: TNO en een Mars-robotwagentjeVoor de toekomstige ESA-missie naar de planeet Mars wordt onder leiding van TNO een bijzonder instrument ontwikkeld. De missie voorziet in de zachte landing van een robotwagentje. Aan een robotarm is een zogeheten optische kop gemonteerd die via een optische vezel verbonden is met een spectrometer. Met het instrument kan de samenstelling van grondmonsters en rotsen worden gemeten. De beperkingen zijn tegelijkertijd enorme uitdagingen. Het instrument moet minder dan 1 kilogram wegen en in het golflengtebereik van 240 tot 840 nanometer (nm) spectra produceren met een nauwkeurigheid van 0,1 tot 0,2 nm. Uiteraard moet het instrument de lancering, de vlucht naar Mars en de landing ongeschonden doorstaan en op het Marsoppervlak in barre omstandigheden zo mogelijk jarenlang feilloos functioneren.
InzetOptische systemen vormen het hart van veel instrumenten voor wetenschappelijk ruimteonderzoek. Met partners, waaronder SRON, worden door TNO tal van uiteenlopende missies met succes uitgevoerd, of wordt onderzoek gedaan naar toepassing op voorgestelde missies.
Een wel heel uitdagend project voor de verdere toekomst is het ESA-project DARWIN. Voorlopig gaat het om een studieproject. Maar als het ooit wordt uitgevoerd is het doel niets minder dan het speuren naar leven bij planeten buiten ons zonnestelsel. Optica en optomechanica ontwikkeld voor ruimtetoepassingen kunnen ook worden gebruikt voor inzet op aarde. TNO is niet alleen betrokken bij optische instrumenten voor aardse observatoria, maar ook voor commerciële organisaties als het bedrijf ASML, onder meer bekend vanwege de productie van machines waarmee elektronische chips worden gemaakt. LinksUitdagingMeer over ISO : http://sci.esa.int/science-e/www/area/index.cfm?fareaid=18 Meer over SPICA/SAFARI : http://sci.esa.int/science-e/www/object/index.cfm?fobjectid=42281 Meer over Herschel : http://sci.esa.int/science-e/www/area/index.cfm?fareaid=16 Meer over GAIA : http://sci.esa.int/science-e/www/area/index.cfm?fareaid=26 Meer over LISA : http://sci.esa.int/science-e/www/area/index.cfm?fareaid=27 Meer over het GOME-instrument : http://earth.esa.int/object/index.cfm?fobjectid=4004 Meer over het GOME-2 instrument : http://www.esa.int/esaLP/SEMTTEG23IE_LPmetop_0.html Meer over TROPOMI : /index.php?option=com_content&task=view&id=2332&Itemid=2055 En : http://www.knmi.nl/samenw/tropomi/Instrument/index.php?lang=en&tag=full En : http://www.knmi.nl/samenw/tropomi_eu/TROPOMI/Instrument.html Doorbraak Inzet
![]() Stralengang in het SWS-instrument, ontwikkeld en gebouw in Nederland. Het instrument maakte deel uit van ESA's Infrared Space Observatory (ISO) ![]() Tekening van de stralengang in het SCIAMACHY-instrument. Het instrument maakt deel uit van ESA's ENVISAT-satelliet en meet de verdeling van verschillende gassen in de atmosfeer van de aarde ![]() Ontwerp voor het HIFI-instrument aan boord van ESA's Herschel-satelliet ![]() Deel van het optisch ontwerp voor OMI ![]() Ontwerp voor het TROPOMI-instrument ![]() Tralie voor het SWS-instrument aan boord van ESA's ISO-satelliet voor infraroodonderzoek ![]() Tekening van ESA's Gaia-satelliet voor het zeer nauwkeurig meten van de hemelposities van sterren. Aan de optica worden bijzonder hoge eisen gesteld ![]() Verzonken tralie-ontwerp voor TROPOMI (rechts), vergeleken met een 'gewoon' tralieontwerp ![]() Met behulp van zogeheten 'nulling interferometry' kan, door het licht van aparte telescopen te combineren, het licht van de centrale ster worden onderdrukt zodat eventuele exoplaneten zichtbaar worden ![]() Optische vertragingslijn, ontwikkeld als onderdeel van de optica voor ESA's Darwin-missie voor het vinden van exoplaneten. De missie gaat voorlopig niet door vanwege de hoge kosten ![]() Hardware van OMI voor NASA's Aura-satelliet. Het instrument meet de verdeling van gassen in de atmosfeer, waaronder ozon ![]() Optisch ontwerp van het SCIAMACHY-instrument, ontwikkeld en gebouwd in Nederland. Het instrument maakt deel uit van ESA's ENVISAT milieu-satelliet en brengt de verdeling van atmosferische gassen in kaart ![]() ESA studieontwerp voor de EXOMARS-missie waarbij ondermeer een robotwagen op Mars moet worden afgezet. Hoge kosten maken de realisatie van dit project erg onzeker ![]() Tekening van ESA's GAIA-missie voor astrometrie ![]() Werkingsprincipe van ESA's LISA-missie om zwaartekrachtsgolven te detecteren via minieme schommelingen in de onderlinge positie van een stelsel satellieten. De realisatie van dit project is erg onzeker vanwege de hoge kosten ![]() Tekening van ESA's voorgestelde DARWIN-missie voor onderzoek naar aardachtige exoplaneten. De missie blijft vooralsnog beperkt tot een studie | |
De canon "Vijftig jaar Nederlands ruimteonderzoek" is opgesteld in 2012.